Editör Notu
Doğrula’da iddia kontrol süreci, ‘seçme, ön değerlendirme, inceleme, analiz etme ve sunma’ şeklinde 5 aşamadan oluşuyor. Süreçlerin tamamında sadece yazı işleri kadrosunun söz ve müdahale hakkı vardır.
İncelemeye alacağımız şüpheli iddiaları seçerken bu iddiaların yayılımına, şüphe duyulup duyulmadığına, doğruluk ölçütüne ve sadece açık kaynaklar kullanılarak analiz edilip edilemeyeceğine bakıyoruz.
- İddianın yayılımı varsa, iddia yanlışsa veya iddianın doğruluğundan şüphe duyuluyorsa, incelemenin sonucuna yalnızca açık kaynaklar kullanılarak varılabiliyorsa, iddiayı inceliyor ve incelememiz ile alakalı bir analiz hazırlıyoruz.
Eğer doğrulama analizimin bir yargı sürecini etkiliyorsa, suça teşvik etme ihtimali varsa veya kin ve nefret olgusu doğuruyorsa bu yazıyı yayınlamama kararı alıyoruz.
Yanlışı ararken, şüphe duyduğumuz içerik, post, olgu, haberleri önceliklendirirken ilk olarak ‘insani fayda’ yönünü gözetiyoruz. Bu kapsamda, önceliklendirme sıralamasında, ‘kriz, afet ve pandemi’ gibi olağanüstü durumları barındıran konuları başa alıyoruz.
Örneğin masada pandemiyle ilgili 2 yanlış varsa:
- Yayılımı fazla olanı ve insan hayatına en çok dokunanını önceliklendiririz.
Öncelikli durumlar: Kriz, afet, pandemi gibi durumlar
Öncelikli konular: Aşı, Covid-19, sığınmacı, ekonomi gibi konular
Yazıişleri masamızda yer alan konular 3 grupta inceleniyor:
- Grup: Öncelikli durum, öncelikli konu – Hızlı reaksiyon
- Grup: Öncelikli konu – Hızlı reaksiyon
- Grup: Diğer iddialar – Sıraya al
Seçme
- Doğrula editörleri doğrulama analizlerinde bazı iddiaların doğru olup olmadığını inceler. Editörlerimiz bu incelemelerin hiçbir bir adımında bir çıkar gözetmez ve siyasi görüşlerini analizden uzakta tutar. Buna ek olarak, editörlerimiz herhangi bir siyasi organizasyona veya lobi faaliyetine üye değildir.
- Doğrula editörleri öncelikle gündemde yer alan konu ve başlıkları dikkate alarak seçim yapar. Kriz, afet, pandemi, yerel, ulusal seçimler gibi dönemsel medyan yoğunluklara triyaj aşamasında öncelik verir, bu akışlara odaklanır. İddia seçiminde, ‘Kamuoyu faydası, önem ve yaygınlığı’ kriterleri dikkate alınır. Doğrulamaya muhtaç konu ve bilgiler sosyal medya, haber mecraları ve vatandaş ihbarlarından izlenir.
- İddia yayılım odağımız:Twitter, Facebook, Instagram, Ekşi Sözlük, başlıca ulusal haber siteleri, öne çıkan yerel haber siteleri
- Editörlerimiz sosyal medya platformları ve haber siteleri özelinde geçmişte çokça yanlış bilgi paylaşmış hesapları ve siteleri öncelikli inceler.
- Bunun yanında takipçilerimizden Whatsapp, e-mail veya sosyal medya üzerinden gelen ihbarları da ön incelemeye alır. Bunlar haricinde IFCN’e üye yerli ve yabancı doğruluk kontrolü platformları da gözetilir. Bu platformlarda yer alan Türkiye’de yayılımı fazla olan doğrulamalarda ön incelemeye alınabilir.
Ön Değerlendirme
- Editörlerimiz ön inceleme bölümünde iddiayı incelemeye alıp alınmayacağına karar verir. Buna karar verirken;
- İddianın doğrulanabilir veya yanlışlanabilir nitelikte olmasına, iddianın görece tartışmalı ve önemli bir konuda olmasına, (örneğin, iddianın toplumun genelini ilgilendirmesi)
- İddia hakkında sonuca varılabilecek düzeyde ve erişilebilir kaynak olmasına ve bu kaynakların kalitesine dikkat eder. Editörlerimiz aşağıdaki nedenlerden herhangi biriyle karşılaşırsa iddiayı ele almazlar.
- İddia yalnızca özel hayatın gizliliğini ihlal eden kanıtlarla sonuca vardırılıyorsa (Özel hayatın gizliliğini ihlal eden kanıtlar incelemelerimizde kullanılmaz.)
- İddia yargılanma süreci devam eden olay, eylem ile gelişmeler ilgili ise ve yargı veya soruşturma sürecini etkileyecekse.
- İddianın incelenmesi silahlı örgütlere veya bu örgütlerin propagandalarına destek olacaksa iddia incelenmeye alınmaz.
- İddia nefret söylemi içeriyorsa, dezavantajı gruplarla ilgiliyse veya iddianın birilerine psikolojik olarak zarar verme ihtimali varsa editörlerimiz iddiayı daha dikkatli inceler ve yayınlamadan önce yazının verebileceği zararları göz önüne alır.
- Sadece istihbari faaliyetlerle toplanabilecek deliller ve devletlerin gizli faaliyetleri bilinmeden çözülemeyecek vakalar dikkate alınmaz.
- İçeriklerde ırkçı, cinsiyetçi, homofobik, toplumun belli bir kesimini aşağılayan bir dilden sakınılır. Doğrula editörleri bu konuda kamuoyuna karşı sorumludur.
İnceleme
- İncelemeye alındıktan sonra iddialar bir sıraya konur. Editörlerimiz bu sıralamayı oluştururken şu soruları sorarlar.
- “İddianın incelenmesi toplum için ne kadar önemli? İddianın incelenmesinin aciliyeti nedir? İddianın incelenmesi, yazılması ve yayınlanması ne kadar sürecek? İddia gündemde mi? İddianın yayılımı yüksek mi”
- Bu soruların cevaplarına göre iddialar incelenme sırası düzenlenir. Editörlerimiz her süreçte iletişim ve işbirliği içinde olduğu gibi inceleme sırasını oluştururken de birbiri ile fikir alışverişinde bulunurlar. Her bir araştırmanın yayınlanmadan önce haberi yazan editör dışında biri tarafından en az bir kez redaksiyondan geçtiğinden emin olunur.
- Doğrula editörleri, mümkün olan yerlerde birincil kaynaklara dayanarak, bir soruşturmada yapılan her ilgili olgusal ifade için kanıt sağlar. İddiayı destekliyor gibi görünen ilgili kanıtların yanı sıra iddiayı zayıflatıyor gibi görünen ilgili kanıtları da doğruluk kontrollerinde belirtir.
- Doğrula ekibi iddiaların inceleme sürecinde, tarafsızlık, dürüstlük, yalınlık ve açıklık, güncelleme politikası (değişiklik yapma) prensiplerini temel alarak aşağıdaki yöntemleri uygular:
- İncelemeye konu olan iddiaların içeriklerini, geleneksel gazetecilik ve bilimsel yöntemleriyle araştırma
- Elde edilen bulguları inceleme ve haklarında detaylı olarak web araştırması yapma
- Bu verilerden raporlamaya uygun olanları ayıklama ve bunları metin haline getirme
- Verilere dair birtakım şablonlar, görseller ve listeler oluşturma
- Verileri okuyucuya sunmak için hazır hale getirmek amacıyla düzenleme ve sıralama
Analiz Etme
- Analiz edilecek paylaşım fotoğraf, makale, video veya yazı içerebilir. Analiz edilen paylaşımın içerdiği türe uygun olarak değerlendirme yolu değişebilir.
- Görsel içeriklerin teknik araçlarla orijinalliği kontrol edildikten sonra metinsel içeriklerle olan uyumları diğer güvenilir kaynaklarla karşılaştırılır.
- Bu kaynakların kontrol edilmesinde açık kaynakların kullanılması önceliklidir. Doğrulama işi için gerekli kaynakların kamuya açık olarak erişilemediği durumlarda (güvenilirlik ve geçerliliği ayrıca değerlendirmeye tabi tutulmak üzere) resmi ve gayri resmi dokümanlar ile taraf ve uzman görüşleri de asıl delilleri destekleyici olarak kullanılabilir. Uzmanlardan alıntı yaparken, ilgili konudaki güvenilirliklerini ortaya koyar.
- Tek bir ilgili kaynağın bulunduğu durumlar haricinde, bir soruşturmanın temel iddiasını doğrulamak için en az iki, tercihen daha fazla kaynak sağlar. Uygun birincil kaynakların mevcut olduğu her yerde ikincil değil, mevcut en iyi birincil kanıt kaynaklarını kullanır.
- Doğrula, güvenliklerinin risk altında olduğu durumlar haricinde tüm kaynaklarını açıkça belirtir. Bu tür istisnai durumlarda, anonim kaynaklar ancak sağladıkları bilgiler isimlendirilmiş kaynaklar veya maddi kanıtlarla destekleniyorsa
- Analiz sürecinde Doğrula editörleri kaynakları güvenilirlik ve geçerlilik hiyerarşisini dikkate alarak değerlendirir.
- Analiz sürecinde, sonuca varılmadan önce, bulunan kanıtların kaynaklarının çıkarları da göz önünde bulundurulur.
Değerlendirme
- Doğru: Olay, iddia doğru ve gözden kaçırılmış bir şey yok.
- Yanlış: Olay doğru değil.
- Ayrıca, editörlerimiz okuyucuyla doğruluk sayacında yanlış bilginin türünü de paylaşabilir. Ayrıştırmamız aşağıda gösterildiği gibidir:
- Uydurma: Herhangi bir gerçekliği olmayan, %100 üretilmiş, asılsız içerik.
- Parodi: Zarar verme niyeti olmayan ama kandırma potansiyeline sahip içerik.
- Manipülasyon: Gerçek bilgi veya görüntülerin aldatmak için manipüle edildiği içerik.
- Taklit: Gerçek kişi veya kurum taklidi yapılarak bilgiye gerçeklik süsü verilen içerik.
- Çarpıtma: Başlangıçtaki anlamı yok ederek, yeni bir anlatı kurgulayan ve yanlışa yönlendiren içerik.
- Yanlış İlişkilendirme: Bir iddiayla ilişkilendirilen bilginin başka bir olaya ait olduğu içerik.
- Yanlış Bağlam Kurma: Doğru bilginin gerçeklikten kopartılarak farklı bağlamsallıkla sunulduğu içerik.
Kamuya Sunma
- Doğrulama sürecinin sonunda Doğrula editörleri, doğrulama analizi yazarak değerlendirmeyi doğrula.org web sitesi yoluyla okuyucuya açarlar.
- Analiz yazımında araştırma süreci ve değerlendirmenin yanında analiz edilen paylaşımın arka planı, etki sahası ve delil için başvurulan kaynakların kalitesi de kısaca belirtilir.
- Analizin özet versiyonu Doğrula’nın sosyal medya hesaplarından paylaşılır. Fakat bu özet versiyonu analizin anlaşılması için her zaman yeterli olmadığı için kullanıcılara Doğrula’nın web sitesinden incelemenin tamamını okuması önerilir.
