Yanlış ve uydurma haber nasıl anlaşılır?

23 Eyl 2021

12:47

Huffpoff adlı Amerikan haber sitesinden kıdemli muhabir Nick Robins-Early, Kasım 2016’da “How To Recognize A Fake News Story” adlı bir makale yayınlamıştı. Yalan haberlerin yayılmasını önlemek için pratik bir kılavuz niteliği taşıyan bu makalede “Kendinizi yanlış bilgiyi paylaşmaktan alıkoymanız için 9 faydalı ipucu” yer alıyor. Biz de bu 9 maddeden faydalanarak bir içerik hazırladık.

Yalan haberler oluşturmak da bunu yaymak da günümüzde artık sosyal medya sayesinde çok daha kolay. Kimi zamanlar paylaştığımız haberin yalan olduğunu bile fark etmiyoruz. Ancak biz bunu fark etmesek de bu haberin bir şekilde yayılımda olmasına ve daha fazla kişiye ulaşmasına sebep oluyoruz. Tam da bu nedenle, herhangi bir içeriği paylaşmadan önce çok daha sorgulayıcı olmamız gerekiyor. Peki karşımıza çıkan bir içeriğin yanlış olduğunu nasıl anlarız? İşte bunun için ipuçları…

1. Başlığın ötesini okuyun

Yalan haberlerin yayılmasının bir nedeni okuyucuların bir makaleyi paylaşmaya karar vermeden önce yalnızca manşete ya da açılış paragrafına bakmalarıdır. Yalan haberi yayınlayanlar insanlardaki bu eğilimin farkında olduklarını için bundan faydalanarak haberin gerisini bariz bir şekilde yanlış bilgilerle doldurmadan önce hikayenin başlangıcını basit bir dille yazar. Nitekim makaleye tıklamak, hikayenin başlıkla ne kadar ilgili olduğunu görmek ve de hikayenin başlığı destekleyecek ne kadar bilgi sağladığını görmemiz açısından oldukça önemlidir.

2. Haber kaynağını kontrol edin

Diyelim ki haber kaynağına tıkladınız ve o kaynağın ne kadar güvenilir olduğunu anlamak istiyorsunuz. Öncelikle, reklamlarla ve tamamı büyük harflerden oluşan manşetlerin olduğu yabancı websiteleri hemen şüphe uyandırmalıdır. Ardından bu sitenin adını Google’da aratarak yayınladıkları diğer makalelere bakmak sitenin güvenilir olup olmadığınızı anlamanıza yarayacaktır.

Büyük haber kuruluşlarını taklit için oluşturulan birçok sahte haber sitesi içeriklerinin hiciv olduğunu ya da gerçek bilgiler içermediğini açıkça söylemeyeceklerdir. Bu durumda şüpheli görünen sayfaların URL adresini kontrol etmek gerekir. Böylece güvenilir bir kaynak gibi görünen ancak aldatmaca bir site olup olmadığının emin olabilirsiniz.

Nick Robins-Early tarafından listelenip kategorize edilen yanlış, yanıltıcı, tıklama tuzaklı ve hicivli haber kaynaklarının listesine buradan göz atabilirsiniz. Facebook başta olmak üzere sosyal medyada sıkça paylaşılan bu kaynaklara dikkat etmek oldukça önemli. Örneğin haber kaynaklarını analiz ederken “.com.co” ile biten web sitelerine gerçek haber kaynaklarının sahte versiyonları oldukları için dikkat etmek gerekir.

Ayrıca bir sitenin güvenilirliğini kontrol etmek için bazı güvenlik sembollerinin anlamını da bilmek gerekir. Eğer girdiğiniz site güvenli değilse tarayıcınız sizi uyarır. Tarayıcınızı açtığınızda, web adresinin sol tarafında bulunan güvenlik durumuna bakın.

3. Haberin yayınlanma tarihini ve saatini kontrol edin

Yalan haberlerdeki bir diğer ortak unsur, geçmiş olayların veya eski haber makalelerini yeniden ortaya çıkararak insanları bunun güncel olduğuna inandırmalarıdır. Yayınlanma zamanını kontrol etmek yanlış yönlendirilmeyi engellemek için okuyucuların hızla alacağı önlemlerden biridir.

Ancak bazen bir olayın ne zaman gerçekleştiğini anlamak biraz uğraş gerektirebilir. Örneğin bir makale güncel olmasına rağmen eski bir olaydan bahsediyor olabilir. Bu noktada olayın gerçekte ne zaman gerçekleştiğini belirlemek için bağlantıları tıkayıp içeriği dikkatlice okumak önemli.

4. Haberi yazan kişinin kim olduğuna bakın

Makaleyi kimin yazdığına bakmak haber kaynağı hakkında pek çok bilgiyi ortaya çıkarabilir. Aynı yazarın diğer makalelerini araştırmak bu kişinin meşru bir gazeteci veya editör olup olmadığını ya da aldatmaca bir geçmişe sahip ise bunu anlamamız açısından faydalı olabilir.

5. Hangi bağlantıların ve kaynakların kullanıldığına bakın

Bir makaledeki iddialar için bağlantıların ve kaynakların eksik olması, o iddiayı desteklediği düşünülen verilerin yanlış olabileceğine dair açık bir uyarı olabilir. Ayrıca bu kaynak ve bağlantılar yanlış bilgi de içerebilir. Dolayısıyla bağlantılarla desteklenen iddiaların gerçekten güvenilir kaynaklardan gelip gelmediğini kontrol etmek gerekir.

6. Şüpheli alıntılara ve fotoğraflara dikkat edin

Yalan haber üretenlerin yanlış alıntılar uydurması hatta bunları da önde gelen kişilere atfetmesi son derece kolaydır. Dolayısıyla şok edici veya şüpheli bulduğunuz alıntılara karşı şüpheci yaklaşın ve bu alıntıların başka bir yerde yayımlanıp yayımlanmadığını kontrol edin.

Yine aynı şekilde bu çeşitli görseller için de geçerlidir. Gerek fotoğraf gerek ise video olmak üzere herhangi bir görüntü alakasız bir bağlam içinde verilerek yanlış bir algı yaratabilir ya da üzerinde dijital olarak manipülasyon yapılan bazı fotoğraflar yalan haberi destekleyen unsurlara dönüşebilir. Bu durumda o görsellerin kaynağını sorgulamak o görselin hikayesini anlayabilme açısından çok önemlidir. Bunun için Google, Yandex gibi arama motorlarının tersine görsel arama özelliğinden faydalanabilirsiniz. Buna ek olarak TinEye gibi websiteleri de mevcut. Bu uygulamalar sayesinde bir görselin eğer mevcut ise daha önceden nerelerde paylaşıldığını görebilirsiniz.

7. Doğrulama yanlılığına dikkat edin

Doğrulama yanlılığı; kişilerin kendi inançlarını, düşüncelerini ve varsayımlarını destekleyen ya da teyit eden bilgileri kayırma, dikkate alma ve öne çıkarma eğilimidir. Bu yanlılığa sahip kişiler inançlarına, düşüncelerine ve varsayımlarına ters düşen, karşı duran, onlarla çelişen bilgileri ihmal etme, yok sayma eğilimi gösterir.

Yalan haberler çoğunlukla okuyucuların duygularını uyandırmak ve onları ön yargılarından yakalamak için tasarlanırlar. Bu nedenle bir haberi paylaşmadan önce gerekçemizi iyi idrak etmemiz gerekir. Acaba bu paylaşımı bir tartışmada taraf olduğumuz için mi ya da önceden var olan siyasi inançlarımızı desteklediği için mi yapıyoruz? Dolayısıyla paylaştığımız makalenin gerçeğe dayanıp dayanmadığını kontrol etmemiz gerekir.

8. Başka haber mecralarında yayımlanıp yayımlanmadığını araştırın

Bir haber şüpheli görünüyorsa veya çok önemli haberi ortaya çıkardığını iddia ediyorsa, başka haber mecralarının da o haberi paylaşıp paylaşmadığını araştırın. Çünkü tek bir kaynakta yer alan çok büyük iddiaya şüpheyle yaklaşmak gerekir. Güvenilir haber kaynaklarının bu haberi bildirmemesi çok büyük olasılıkla haberin yanlış olduğunu gösterir.

9. Paylaşmadan önce düşünün

Yalan haberleri oluşturanlar bunun yayılması için okuyuculara güvenerek bunun paylaşılmasına ve etkileşim almasına ihtiyaç duyarlar.

Ancak bazı olağan dışı durumlara bu yalan haberler kontrolden çıkarak içerisine dahil olanlar için istenmeyen sonuçlar doğurabilir. Bu nedenle yayılmasına sebep olduğunuz içeriği paylaşmadan önce iyice düşünün.