‘Zıvanadan çıkmak’ deyimi 1960’lardaki trafik polislerine dayanmıyor

Google üzerinden anahtar kelime yöntemiyle bir araştırma yaptığımızda ‘zıvanadan çıkmak’ deyiminin iddia edilen dönemden çok daha öncesine dayandığı görülüyor. Polislerin içine girdiği varil olan zıvana ile bir ilgisi olmadığını da böylece anlıyoruz.

Zıvana kelimesinin anlamı

Türk Dil Kurumu’ndan, zıvana kelimesinin anlamına baktığımızda Farsça zubāne kelimesinden dilimize geldiğini anlıyoruz. Kelime anlamıyla iki ucu küçük boru, pipo veya sigara ağızlığının sap bölümü, bir kilit dilinin yerleşmesi için açılmış delik anlamlarına geldiği bilgisine yer veriliyor.

Türk Dil Kurumuna göre (TDK) ‘zıvanadan çıkmak’ deyimi ise ilk anlamıyla; çok sinirlenmek, öfkelenmek ikinci anlamıyla; aklını yitirmek, çılgın gibi davranmak üçüncü anlamda kullanımında ise denetlenemez duruma gelmek şeklinde tanımlanıyor.

Zıvanadan çıkmak deyiminin geçtiği eserlere örnek

Zıvanadan çıkmak deyiminin kökenini araştırırken, deyimin Klasik Türk Edebiyatında kendine yer bulduğunu gördük. Araştırmalarımız sonucunda işbu deyimin bazı önemli edebi eserlerimizin içinde de kullanıldığını sonucuna ulaştık. Bu eserlerden bazıları şöyle:

Cumhuriyet dönemi yazarlarının öncülerinden biri olan Halide Edip Adıvar, 1935 yılında Sinekli Bakkal eserinde zıvanadan çıkmak deyimini şu şekilde kullanmış;

“Sabahları yataktan kaldırmak için bacağından sürüklemek lâzımdı. Hele yatak çarşaflarını sigara külüne bulayıp yatakta sigara içişi, Emine’yi zıvanadan çıkarıyordu”

Sait Faik Abasıyanık’ın 1944’te yazdığı ‘Medarı Maişet Motoru’ kitabında da aynı deyim kullanılmış.

“Para bizi de zıvanadan çıkarabilir. Neyse geçelim bunları!..”

Yaşar Kemal, 1955 tarihinde yazdığı “Teneke” kitabında da ‘zıvanadan çıkmak’ deyimini kullanmış:

“Zıvanadan çıktı. Ne güzel idare edip gidiyordu. Şu hale bakın. Anlatıyorum anlatıyorum, vazgeç bu akıldan oğlum Fikret Bey diyorum”

Hüseyin Rahmi Gürpınar’ın 1927 yılında yayımlanan Evlere Şenlik, Kaynanam Nasıl Kudurdu?  eserinde deyimin kullanımı ise şu şekilde;

“Dürdane Hanım’ın aşkı seni büsbütün zıvanadan çıkarmış. Validene ne kabahat buluyorsun? Kayınpederin olacak zat, hakkında ince tahkikatta bulunsa sana kızını değil, hizmetçisini bile vermez”

Verdiğimiz örneklerden de anlaşılacağı üzere ‘zıvanadan çıkmak’ 1960’lı yılların çok daha öncesinde kullanımda olan bir deyimdi.

‘Zıvanadan çıkmak’ deyiminin 1960’lı yıllarda trafik polislerinin içinde durduğu zıvana adlı varilden geldiği düşünülmüştü, polislerin nöbet tuttukları varile ‘zıvana’ denmiş olması bir ihtimal olsa da araştırmalarımızda ‘zıvanadan çıkmak’ deyiminin kökeninin trafik polisleriyle durdukları yer ile bir ilgisi olduğu iddiasının gerçeği yansıtmadığı sonucuna ulaştık.

‘Zıvanadan çıkmak’ ifadesinin trafiğin yönlendirilmesinden çok daha önce de kullanıldığını söyleyebiliriz. Yani deyimin çıkış noktasıyla trafik polisleri arasında bir bağlantı bulunmuyor.

Bu iddia Malumatfuruş ve doğruluk payı tarafından da incelenmiş.