‘İdeal Cumhuriyet Köyü’ projesi ismi bilinmeyen bir mimar tarafından çizildi

2021 itibariyle ise projenin İskandinav ülkeleri tarafından örnek alındığı iddiasının yayılımda olduğunu tespit ettik. Ancak projenin Mustafa Kemal Atatürk tarafından çizildiğine dair herhangi bir kanıt bulunmuyor. Afet İnan, “Devletçilik İlkesi ve Türkiye Cumhuriyetinin Birinci Sanayi Planı 1933” kitabında, projenin “ismi bilinmeyen bir mimar tarafından çizildiğini” aktarıyor. Danimarka’daki Brøndby banliyösünün planı da 1898 yılında Lord Ebenezer Howard tarafından İngiltere’de geliştirilmeye başlanmış “Garden City” isimli bir şehir planlama metoduna dayanıyor.

Planı çizen mimar bilinmiyor

İlk olarak, Prof. Afet İnan’ın Devletçilik İlkesi ve Türkiye Cumhuriyetinin Birinci Sanayi Planı 1933 isimli kitabının Ekler kısmında yer alan “İdeal Cumhuriyet Köyü Planı” (1937) hakkında İnan, kitaba 31 Ağustos 1971’de yazdığı önsözde şu ifadeleri kullanıyor:

İdeal Cumhuriyet köyü planı doğrudan doğruya bu kitabın konusu ile ilgili olmamakla beraber buraya ekledim. 1937 yılında Trakya Umumi müfettişi general Kazım Dirik tarafından verilmiş olan bu planı yapan mimarın adı konmamıştır.Ancak üzerinde “her hakkı mahfuzdur” diye kayıt vardır. Planda yandaki listede okunacağı gibi 43 Kamu kuruluşu yer alıyor. Bir köye gerekli olan her şey düşünülmüştür. O zaman bu planın herhangi yerde uygulanmaması büyük bir kayıptır. İdeal Cumhuriyet köyü planının yeni kurulmakta olan köylerimize uygulanmasını candan dilerim.

Afet İnan, kitabına yazdığı önsözde, “İdeal Cumhuriyet Köyü” projesini Trakya Umumi Müfettişi Kazım Dirik’ten aldığını ve planı yapan mimarın isminin planda yer almadığını ifade ediyor. Proje planını Mustafa Kemal Atatürk’ün çizdiğine dair herhangi bir beyan da bulunmuyor.Hilal Tuğba Örmecioğlu’nun “1850-1950 Yılları Arasında Türkiye’de Köycülük Çalışmaları ve Numune Köyler” isimli yüksek lisans tezinde de konuyla ile ilgili bilinen tüm bilgilerin, planla birlikte Afet İnan’ın kitapta yazdığı önsözdeki ifadelerinden ibaret olduğu belirtiliyor. İTÜ Mimarlık Bölümü’nden Doç. Dr. Zeynep Eres de konuyla ilgili yazdığı makalede, bu projeyi çizen mimarın kim olduğunun bilinmediğine yer veriyor.

İdeal Cumhuriyet Köyü projesinin detaylarının yer aldığı Ömer Atabeyoğlu tarafından yazılan bir makalede de Atatürk’ün projeyi önemli gördüğü belirtilirken, proje çiziminin Atatürk’e ait olduğu belirtilmiyor. Atatürk’ün projeye nasıl bir katkı sağladığı ise makalede açıklanmamış. Çalışmada, “1937 yılında çizilen, Trakya Umumi Müfettişi General Kazım Dirik tarafından Atatürk’ün manevi kızı Afet İnan’a verilen ve üzerinde mimarının ismi bulunmayan ‘İdeal Cumhuriyet Köyü Projesi’ oluşturmaktadır” deniliyor.

Bahçe Kent’ten esinlenilmiş

İdeal Cumhuriyet Köyü projesinden esinlenildiği söylenen Brøndby banliyösü aslında Bahçe Kent’ten esinlenilmiş. Şaşırtıcı ki Cumhuriyet Köyü projesi de Bahçe Kent’ten ilham alınarak oluşturulmuş.

”Garden City”, 1898 yılında Lord Ebenezer Howard tarafından İngiltere’de sanayi dönemi sorunlarını çözmek için geliştirilen bir şehir planlama metodu. Bahçe Kent Kuramı’nın temel ilkesi doğa ile bütünleşik bahçe kentler oluşturmak. Atatürk’ün hazırladığı söylenen İdeal Cumhuriyet Köyü planı da, Ebenezer Howard’ın Bahçe Kent olarak Türkçeleştirilen şehir planlamasından ilham alınarak oluşturuldu.

Tarım alanları ve ormanlar ile çevrelenmiş yeşil alan, endüstri alanları ve konutları birleştiren bir yerleşim modeli olan Bahçe Kentler ilk kez İngiltere’nin Letcworth kentinde Ebenezer Howard tarafından uygulandı. Daha sonra birçok ülke şehir planlaması yaparken Bahçe Kenti modelini örnek aldı.

Letchworth Bahçe Kenti

Welwyn Bahçe Kenti

Tel Aviv Bahçe Kenti

İtalya Bahçe Kenti

Forstads Museet isimli Danimarka’daki banliyö yerleşim yerlerinin hikayelerinin anlatıldığı müzenin internet sitesinde yer alan açıklamalarda da Brøndby banliyösü projenin Bahçe Kent modelinden ilham alınarak oluşturulduğu açıkça belirtiliyor. Dairesel bir şehirleşmenin temel alındığı Cumhuriyet Köyü projesi, Bahçe Kent modelinde olduğu gibi pasta dilimi şeklinde eşit boyutta farklı işlevlere sahip alanlardan oluşuyor. Doğrulama platformu Teyit.org ‘un da araştırmalar yaparak iddianın yanlış olduğunu doğruladığı bir çalışması var.