“Bulunmaz Hint kumaşı” deyiminin parmağı kesilen Hint dokumacılara dayandığı iddiası

Türkçe sözlüklerde deyimin karşılığına baktık. Türk Dil Kurumu’nun internet sitesine söz konusu deyimi yazdığımızda bize iki farklı kullanımı olduğunu söylüyor: “Bulunmaz Bursa (veya Hint) kumaşı”. Anlam olaraksa “çok az bulunduğu ve çok değerli olduğu sanılan şey.” açıklaması yapılmış.

Kubbealtı’nda Hint kumaşı maddesi, es­kiden Hin­dis­tan’dan ge­len çok mak­bul bir ku­maş çe­şi­di, olarak açıklanmış.

Türk Dil Kurumu’nun çıkardığı aylık dil ve edebiyat dergisi olan Türk Dili‘nde yayımlanan “Tekstilcilerden Türk Diline Armağanlar” isimli makalede “İngiliz sicimi ile asılmak” deyimi ile birlikte örneklendirilerek “sözü geçen yerlerde üretim kalitesinin ne kadar yüksek olduğuna ışık tutar” açıklaması yapılmış.

Hint kumaşları her zaman değerli olmuştur. Örneklerini Londra Victoria & Albert Museum‘da görmek mümkün. Osmanlı coğrafyasındaki Türklerin Hint kumaşı ile irtibatına gelecek olursak bu sürecin Yavuz Sultan Selim’in 1517’de Mısır’ı topraklarına katmasıyla hareketlendiğini söyleyebiliriz. Mısır’ın ele geçirilmesinden sonra Hint Okyanusu’nda askeri faaliyetler yürütülmüş hatta bu dönemde Osmanlı İmparatorluğu, Hint kumaş ve diğer mallarının en pazarlarından biri haline gelmiş.

İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı bünyesinde Özlem Öztoksoy‘un hazırladığı Osmanlı Hint-Babür Kumaş Sanatları Etkileşimleri  konulu doktora tezinde de aynı deyimden bahsedilmiş. Kaliteli pamuk ve ipek ipliğin üretilmesi, fiyatın çok uygun olması nedeniyle Hint kumaşlarının artan talebe yetişemeyerek, talebi karşılayamamasına yol açmıştır deniyor. İngiliz firmaların üretim pazarlarına müdahale edip buradaki satışı etkin hale getirmesi de Hint kumaşının büyük talep görmesine neden olmuştur.

40 bin ustanın parmağı kesildi mi?

Anahtar kelimeleri kullanarak İngilizce ve Hintçe arama yaptık. Hintçe kaynaklarda herhangi bir sonuç çıkmadı. İngilizce araştırmamızda ise 40 bin ustanın parmağının kesildiğine dair bir inceleme veya atıf yer almıyor. Evet, İngiliz sömürgesinin sembollerinden biri olan Britanya Doğu Hindistan şirketi, kumaşların üretim ve ihracatında çok önemli bir paya ve dolayısıyla kâra sahipti. İngiliz tüccar William Bolt, Considerations on India Affairs isimli kitabında (s.194) Doğu Hindistan şirketinin ülkenin ticareti ve hükümeti üzerindeki yönetici gücünü sorgularken insanların fabrikada çalışmaya zorlanmamak için kendi parmaklarını kestiğini belirtiyor. Yani bu kaynakta da parmak kesme olayı ne İngilizler tarafından gerçekleştiriliyor ne de 40 bin gibi bir sayı veriliyor. Benzer şekilde Hint ekonomik milliyetçiliğinin önde gelen isimlerinden Romesh Chunder Dutt’un The Economic History of India Under Early British Rule isimli kitabında da (s.27) dokumacıların çalışmaya zorlanmamak için kendi parmaklarını kestiklerinden bahsediliyor.

Sonuç olarak kaynaklarda İngilizlerin Hindistan’daki dokuma sektörü üzerinde hakimiyet kurduğu ve insanları kendi fabrikalarında çalışmaya zorladığına dair bilgiler mevcut olsa da hiçbirinde İngilizler tarafından parmağı kesilen ustalardan bahsedilmiyor. Aksine, parmak kesme örnekleri olsa da bunu yapanlar İngilizler değil onların fabrikasında çalışmaya zorlanmak istemeyen Hintler.

Görüldüğü üzere Hint kumaşı her zaman değerli bir kumaştı. Osmanlı İmparatorluğu döneminde de önemli bir ticari üründü. Bunun yanı sıra kaynaklarda iddia edildiği gibi 40 bin ustanın parmaklarının kesilmesi gibi bir vakanın kaydı yer almıyor. Dolayısıyla “bulunmaz Hint kumaşı” deyimin kökenine dair hikaye uydurmadan ibaret.